Ang mga pamayanang Ilawud (ibig sabihin: “ibaba” o malapit sa ilog/dagat) at Ilaya (ibig sabihin: “itaas” o nasa kabundukan/kataas-taasang lugar) ay naging bahagi ng kasaysayan ng Pilipinas dahil:1. Sinasalamin nila ang sinaunang estruktura ng pamumuhay ng mga PilipinoIlawud na nasa mga baybayin ay karaniwang nangingisda, nakikipagkalakalan, at unang naaabot ng mga dayuhang mangangalakal (Intsik, Arabe, Malay, at Kastila).Ilaya naman ay karaniwang nagsasaka, nag-aalaga ng hayop, at minsan ay lumalayo sa dayuhang impluwensiya.2. Nagpakita sila ng ugnayang pang-ekonomiya at panlipunanNagkakaroon ng palitan ng produkto sa pagitan ng Ilawud at Ilaya: ang isda at asin mula Ilawud ay pinapalitan ng bigas, gulay, o iba pang produkto mula Ilaya.Ipinakita nito na kahit may pagkakaiba sa lokasyon, may ugnayan at pagtutulungan sa sinaunang pamumuhay.3. May papel sila sa pananakop at paglabanAng mga pamayanang Ilawud ang unang naapektuhan ng kolonisasyon (lalo na ng Kastila).Samantalang ang mga nasa Ilaya ay mas matagal na nanatiling malaya, at naging sentro ng resistensya o paglaban sa pananakop (hal. mga katutubong grupo sa bundok).4. Bahagi sila ng pag-unlad ng mga barangay at bayang PilipinoSa paglipas ng panahon, ang mga Ilawud ay naging sentro ng komersyo at pamahalaan, habang ang Ilaya ay nanatiling mahalaga sa agrikultura at kultura.Ang Ilawud at Ilaya ay naging mahalagang bahagi ng kasaysayan dahil ipinapakita nila ang sinaunang pamumuhay, ugnayang pang-ekonomiya, panlipunang kaayusan, at ang naging papel ng mga pamayanan sa harap ng kolonisasyon at pagbabago sa lipunan ng mga Pilipino.